Περί των προτεινομένων επεμβάσεων στον Εθνικό Κήπο

Αλέξανδρος Παπαγεωργίου-Βενετάς

Αρχιτέκτων –Πολεοδόμος

Περί των προτεινομένων επεμβάσεων στον Εθνικό Κήπο

Ομιλία σε ημερίδα του Γεωτεχνικού Επιμελητηρίου, 21 Δεκεμβρίου 2013

Αγαπητοί φίλοι,

Εισαγωγικά μια παρατήρηση: αυτά που λέμε εδώ είναι απόψεις οι οποίες προάγουν την γνώση μας και την συνείδηση του προβλήματος του Εθνικού Κήπου της Αθήνας και απευθύνονται σε ένα ευρύτερο κοινό, δεν είναι όμως οι προϋποθέσεις των αποφάσεων για τις τύχες του Κήπου οι οποίες ανήκουν, κι αυτό έχει φανεί καθαρά, εις την πολιτεία, εις το Υπ. Πολιτισμού το οποίον έχει κατά το νόμο την ευθύνη της προστασίας των Ιστορικών Τόπων. Άρα δε θεωρώ μεν ότι είναι περιττά αυτά που λέμε εδώ αλλά δεν θα είναι αποφασιστικά για το θέμα του επιτρεπτού και σκόπιμου ή μη της πραγματοποιήσεως των επεμβάσεων για τις οποίες μιλάμε.

Θα πω σύντομα δυο λόγια για δύο καίρια σημεία  της προβληματικής που μας απασχολεί. Πρώτον για την ανεπανάληπτη μορφή δηλαδή την κηποτεχνική συγκρότηση αυτού του Κήπου και δεύτερον για το πρόβλημα των συμβατών,  προς τον ιδιότυπο αυτό χώρο, χρήσεων και δράσεων, δηλαδή το κλίμα ζωής μέσα σε αυτόν τον χώρο. Και τα δύο, μορφή και χρήσεις, θα έλεγα ότι αποτελούν το πνεύμα, το δαιμόνιο του τόπου αυτού που διεθνώς ονομάζεται genius loci. Και μη νομίζετε ότι οι χαρακτηρισμοί αυτοί είναι υψιπετείς και άσχετοι. Έχει κι ένας τόπος το πνεύμα του, δηλαδή τον χαρακτήρα του τον αυθεντικό, όπως τον έχει και ένα πρόσωπο ανθρώπινο. Και άμα πάμε να κάνουμε παρεμβάσεις καλλωπιστικές με πλαστικές εγχειρήσεις σε ένα πρόσωπο ελπίζοντας ότι θα το καλυτερεύσουμε πολλές φορές γίνεται  μια παραμόρφωση του ανθρώπου. Τα ίδια ισχύουν και για τους χώρους που αγαπούμε.

Αρχικά για τη μορφή. Υπενθυμίζω πράγματα που έχουν λεχθεί ήδη αλλά είναι ουσιαστικά. Έχουμε εδώ μια ιδιόμορφη και μοναδική μορφή αγγλικού τύπου κήπου, αυτό που λέμε jardin paysagiste, μιμητικού της φύσεως δηλαδή του φυσικού τοπίου προσαρμοσμένη όμως στις κλιματικές συνθήκες του τόπου μας: πυκνές φυτεύσεις, ελεύθερη χάραξη στενών και καμπύλων δρομίσκων, φυσικές χωμάτινες διαστρώσεις, πουθενά πλακοστρώσεις, πουθενά ασφαλτοστρώσεις και αποφυγή κάθε αυστηρής γεωμετρίας στις χαράξεις. Και πάνω από όλα, το πολύ ιδιότυπο εμπνευσμένο από την ανατολή και τους Άραβες, σύστημα επίγειας αρδεύσεως του χώρου που εξασφαλίζει έναν μοναδικό τρόπο διατηρήσεως ενός γενικού κλίματος υγρασίας.

Πολλά άλλαξαν, ήπια όμως, σταδιακά, μέσα στα 170 χρόνια ζωής του, μέσα σε αυτόν τον Κήπο. Οι αλλαγές αυτές δεν αλλοίωσαν όμως το χαρακτήρα της μορφής του.

Ποια δεν άλλαξαν:

• Οι χαράξεις των δρομίσκων. Εδώ έχουμε πολύ μικρές αλλαγές.
• Η ποικιλία και η συμβίωση 500 διαφορετικών φυτικών ειδών, γηγενών και ξένων.
• Η έλλειψη κτισμάτων. Έχουμε ελάχιστα κτίσματα μεγάλης καλλιτεχνικής ποιότητας σαν κι αυτά που η γαλλική παράδοση τα ονομάζει Curiosités, αξιοπερίεργα του Κήπου.
• Η παρουσία τεχνητών λιμνών και ταμιευτήρων ύδατος.

Τι άλλαξε:

Σε μια προσπάθεια αυτοπροστασίας ο Κήπος αυτός, ο οποίος ήτανε μια μικρογραφία αγγλικού κήπου με τις χωρικές φυγές και διασυνδέσεις, δηλαδή τους οπτικούς του διαύλους (όχι μόνον μεγάλα πλατώματα ελεύθερα από φύτευση αλλά δίαυλοι προς τα μνημεία και προς το Ανάκτορο) σιγά σιγά επύκνωσε περιφερειακά και αφέθηκε να αυτοαμυνθεί από αυτούς που τον φρόντιζαν εναντίον μιας αφορήτου τύρβης της ζωής, της αφόρητης πιέσεως σε θορύβους, σε κίνηση και μιας αέναης ανησυχίας γύρω του.  Μαζί μ᾽αυτήν λοιπόν την τάση έχουμε μικρές αλλαγές αλλά σε πολύ βραδείς ρυθμούς:

• Έπαψε να υπάρχει η έντονη οπτική διασύνδεση του Κήπου προς το Ανάκτορο. Τα μεγάλα ξέφωτα, που έχουμε ακόμη σήμερα, είναι τα κατάλοιπα των οπτικών διαύλων προς τα μνημεία τα οποία δεν φαίνονται πια  όπως προ 170 ετών : η θάλασσα, το Στάδιο, οι στύλες του Ολυμπίου Διός, ο Λυκαβηττός, η Ακρόπολη.
• Άλλαξε και η κάλυψη με αυτό που ονομάζουμε σήμερα χλοοτάπητες (γκαζόν). Ήτανε εκτάσεις καλυπτόμενες αρχικά με μπούζι, το λεγόμενο μεσημβριάνθεμον, που βγάζει το ωραίο λουλουδάκι διότι δε χρειάζεται πολύ νερό. Σήμερα αυτές καλύπτονται από χλοοτάπητες.
• Ένα πέμπτο της εκτάσεως του Κήπου ήταν καλυμμένο από οπωροφόρα δέντρα που δεν πάνε σε μεγάλο ύψος, τα εσπεριδοειδή. Αυτά έχουνε μειωθεί σιγά σιγά.
• Τέλος τα παρτέρια, που σε έναν Κήπο μιμητικό της φύσεως δεν είναι ποτέ περιγεγραμμένα με θάμνους, απέκτησαν περιφερειακή φύτευση κι αυτό έγινε για να προστατευτεί ο Κήπος από μια πιο έντονη κίνηση επισκεπτών όταν έγινε δημόσιος.

Αυτά όλα, όμως επαναλαμβάνω, είναι εξελικτικές αλλαγές, δεν είναι παραμορφώσεις. Η χωρική οργάνωση δηλαδή του Κήπου, και από αυτήν εξαρτάται η μορφή του που είναι οπτικά αντιληπτή (με την παρουσία σημαντικών όγκων πρασίνου και την διάταξή τους), αυτή δεν άλλαξε. 

Θα έπρεπε τώρα να εξετάσουμε με αμεροληψία εάν οι επεμβάσεις οι οποίες προτείνονται, δημιουργούν ανεπίτρεπτες αλλαγές στη μορφή του Κήπου. Η πρόταση εισάγει καινά δαιμόνια στην μορφή και  διάταξη σημαντικών συστάδων του πρασίνου, κυρίως στις δύο εισόδους, Αμαλίας και Βασ. Σοφιας. Δεν θα επεκταθώ σε λεπτομέρειες αλλά προτείνονται φοίνικες (οι οποίοι θα χρειαστουν 60 χρόνια για να γίνουν έτσι όπως μας παρουσιάζονται) ως δια μαγείας στην είσοδο από την Βασ. Σοφιας. Μας παρουσιάζονται μεγάλα δέντρα, τζακαράντες οι οποίες φυτεύνονται προς την είσοδο της Λ. Αμαλίας αλλοιώνοντας τη μορφή του χώρου. Αυτά όλα τα παρουσίασε πάρα πολύ ωραία ο κ. Παπαδήμας προχθές στο Γεωπονικό Πανεπιστήμιο, με μια πολύ εύστοχη ανάλυσή του και δεν θέλω να επεκταθώ επ’ αυτών. Οι αλλαγές αυτές συνίστανται σε εισαγωγή νέων μορφών που δεν υπήρξαν ποτέ στον Κήπο.

 Πρώτον λοιπόν: αυθαίρετη αλλαγή μορφής. Δεύτερον, προτείνονται κλαδέματα δια να αποκατασταθούνε οι ιστορικοί δίαυλοι για τους οποίους μίλησα πριν, προτείνεται δηλαδή μια ουτοπική αναστροφή της ιστορικής ομαλής εξελίξεως για να αποκαταστήσουμε, θυσιάζοντας φυτικό υλικό, θέες οι οποίες τότε ήταν ελκυστικές και επιθυμητές ενώ σήμερα θα είναι μάλλον απογοητευτικές.

Mε ποια δικαιολογία προτείνονται όλα αυτά; Μήπως νομίζουμε ότι έχουμε το αυτεπάγγελτο δικαίωμα να αναμορφώσουμε, να αναπλάσουμε, έστω και σημειακά τον Κήπο; Δεν πιστεύω ότι το έχουμε αυτό το δικαίωμα. Ένα ιστορικό μνημείο Τέχνης και Φύσης όπως είναι αυτό, μόνο συντηρείται ευλαβικά, δεν αναπλάθεται κατά το δοκούν, δηλαδή με την υποτιθέμενη καλή πρόθεση του ενός ή του άλλου. Κανείς δεν έχει αυτό το δικαίωμα. Ακόμη και αυτή η Πολιτεία, γιατί και αυτή δεσμεύεται από τις Διεθνείς Συμβάσεις, ούτε κατά μείζονα λόγο η ιδιωτική πρωτοβουλία.

Οι χρήσεις και οι δράσεις.

Υπενθυμίζω και διευκρινίζω, αν και αυτό θα έπρεπε να είναι  γνωστό: υπάρχουν στις μεγάλες πρωτεύουσες δύο ειδών κήποι, ριζικά διαφορετικοί. Οι μεν, πολύ μεγαλύτεροι, 300 μέχρι 600 εκταρίων, στην περιφέρεια των Ευρωπαϊκών μεγαλουπόλεων, δέχονται ποικίλες λειτουργίες και δρώμενα μεγάλων μαζών πληθυσμού. Σας θυμίζω, στο Boιs de Boulogne γήπεδα του τένις, ιπποδρόμιο, jockey Club. Στο Ηyde Park, πολιτικοί αυτοσχέδιοι  που βγάζουν λόγους στο κοινό που χειροκροτεί. Στον Αγγλικό Κήπο του Μονάχου  περίπατος εφίππων, μπιραρίες κάτω από τις καστανιές, παιχνίδια με μπάλα επάνω στους χλοοτάπητες. Το επιτρέπει αυτό η ευρύτητα του χώρου και το βόρειο κλίμα.

Υπάρχουν και άλλοι Κήποι, οι λεγόμενοι καλλωπιστικοί, είναι τα πάρκα αναπαύσεως. Μέσα στον αστικό ιστό αυτά,  μικρής κλίμακας, 10 έως 30 εκταρίων. Ο δικός μας είναι 16 εκτάρια. Πρόκειται για χώρους αναψυχής από την πίεση της ζωής μέσα στην πόλη. Είναι χώροι γαλήνιου περίπατου, περισυλλογής, αισθητικής χαράς. Καμιά άλλη χρήση παρά αυτή δεν τους ταιριάζει, γιατί σκοπός της ύπαρξής τους είναι η ψυχική και φυσική αναζωογόνηση του ταλαίπωρου αστού αλλά και των επισκεπτών. Ο Εθνικός μας Κήπος εξάλλου δεν είναι μόνον καλλωπιστικός, είναι και συγχρόνως και σπάνιος Κήπος, βοτανικός. 

Ως προς τις χρήσεις λοιπόν, η πρόταση περιοδικών εκθέσεων  Τέχνης που αρμόζουν στους μεγάλους κήπους που περιέγραψα πρώτα,  τους ονομαζόμενους volkspark (κήποι του λαού), άλλης κλίμακας, δεν δύναται να γίνουν αποδεκτοί εδώ γιατί ο Εθνικός Κήπος της Αθήνας δεν μπορεί να φιλοξενήσει μεγάλες μάζες του  πληθυσμού και δεν αντέχει έντονες χρήσεις. Θυμίζω, εδώ ότι επί 20 χρόνια είχαμε θέατρο (από το 1960 μέχρι το 1980) από το οποίο με φοβερές δυσκολίες μπορέσαμε να απαλλαγούμε ή πιο πρόσφατα -εγώ ντράπηκα που το είδα- είχαμε την παραγκούπολη των δήθεν Χριστουγεννιάτικων καλυβιών για τα παιδιά στο μεγάλο ξέφωτο του Κήπου, την οποία οργάνωσε ο ίδιος ο Δήμος. Αυτές είναι οι παλαιότερες παραφωνίες.

Τώρα θα μου πείτε βεβαίως ότι κάθε γενιά θέλει να προσφέρει κάτι κι αυτή κι ότι αυτό είναι αναφαίρετο δικαίωμά της! Βεβαίως. Τώρα έχουμε τα “διαδραστικά”’, τα “τεκταινόμενα”, τα διάφορα “δρώμενα”, δεν είναι μόνο εκθέσεις,  μπορεί να είναι και αθλητικές επιδείξεις, πολιτιστικές εκδηλώσεις και άλλα. Ναι, υπάρχει αυτό το δικαίωμα. Αλλά σε άλλους χώρους! Και τίθεται το ερώτημα, γιατί η επέμβαση ασυμβιβάστων χρήσεων  να γίνει απάνω στο σώμα αυτού του μοναδικού μνημείου, το οποίον από σώμα μπορεί σιγά-σιγά να γίνει πτώμα; Η απάντηση που ακούμε είναι ότι είναι στο κέντρο της πόλης. Ναι αλλά στο κέντρο της πόλης είναι και το Ζάππειο, είναι και ο κήπος της Ριζαρίου, είναι και η Πλατεία Κλαυθμώνος, δεν λείπουν οι χώροι για έκθεση γλυπτών.  Γιατί σε αυτόν τον χώρο;

Η εκτίμησή μου είναι ότι η έκθεση γλυπτών επιχειρείται εδώ ώστε να ανατιμηθούν ηθικώς και οικονομικώς τα έργα και οι δημιουργοί τους που θα εκτεθούν προβαλλόμενα μέσα στην αίγλη και ιστορικότητα του Κήπου. 

Καταπιστεύματα όμως της ιστορίας τέτοιας ποιότητας όπως ο Εθνικός Κήπος υπάρχουν λίγα στην πόλη μας και την κάνουν ευρωπαϊκή μεγαλούπολη όταν οι περιοχές κατοικίας προσφέρουν εικόνα σχεδόν τριτοκοσμική. Έχουμε τους αρχαιολογικούς μας χώρους, έχουμε τα λίγα απτά δείγματα του κλασικισμού του 19^ου αιώνα, τα δημόσια κτήρια και έχουμε κυρίως αυτόν τον Κήπο.

Έχουμε καθήκον να τον προστατεύσουμε και να τον κρατήσουμε άθικτο.

Θα τελειώσω μ᾽ ένα γνωμικό του λαού μας, σκληρό και σύντομο, το οποίο μας λέει: ‘όπως στρώσεις θα κοιμηθείς’. Όπως στρώσουμε, θα κοιμηθούμε και στην πόλη μας εμείς και τα παιδιά μας.